Sự chuyển dịch trình độ của lao động Việt Nam: Những vấn đề cần bàn luận

Công nhân Công ty TNHH Thiết bị và Sản phẩm an toàn Việt Nam, KCN Bá Thiện 2, huyện Bình Xuyên (Vĩnh Phúc) trong giờ sản xuất. Ảnh: Kim Ly.

Phương pháp nghiên cứu

Bài viết này sử dụng phương pháp phân tích tài liệu trên cơ sở tổng quan các công trình nghiên cứu về lao động trong nước. Trong đó, bài viết sử dụng kết quả nghiên cứu ở quy mô quốc gia của Tổng cục Thống kê là kết quả khảo sát mức sống dân cư Việt Nam. Khảo sát mức sống dân cư là cuộc khảo sát được Tổng cục Thống kê tiến hành thực hiện định kỳ. Trong đó, từ năm 2002 đến 2010, Tổng cục Thống kê tiến hành Khảo sát mức sống dân cư Việt Nam 2 năm một lần vào những năm chẵn. Giai đoạn 2011 đến 2020, khảo sát mức sống dân cư được tiến hành hằng năm trong đó những năm lẻ chỉ thu thập thông tin về dân số, việc làm và thu nhập. Năm 2020, khảo sát được triển khai trên phạm vi cả nước với quy mô mẫu 46.980 hộ ở 3.132 xã/phường, đại diện cho cả nước, các vùng, khu vực thành thị, nông thôn và tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương. Đây là cuộc khảo sát được thực hiện trên quy mô quốc gia để đánh giá mức sống dân cư, phục vụ hoạch định chính sách và lập kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội.

Kết quả và bàn luận

Trong giai đoạn 2010-2020, trình độ lao động tại Việt Nam ngày càng nâng cao nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của thị trường việc làm. Theo kết quả Tổng điều tra mức sống dân cư của Tổng Cục thống kê, năm 2010, lực lượng lao động trên 15 ở trình độ trên đại học chỉ chiếm 0,23%, đến năm 2014 đã tăng lên 0,4% và năm 2020 đạt 0,58%. Ở trình độ cao đẳng, đại học, năm 2010 là 6,4%, đến năm 2014 đạt 8,5% và năm 2020 đạt 12,5%. Có thể thấy, trong 10 năm qua, tỉ lệ lao động trên 15 tuổi có trình độ cao đẳng, đại học và trên đại học liên tục tăng. Đây là một dấu hiệu đáng mừng, cho thấy trình độ của lao động tại Việt Nam đang ngày càng được cải thiện và nâng cao, tỉ lệ và số lượng lao động trên 15 tuổi có trình độ cao đẳng, đại học ngày càng tăng. Đây là đội ngũ lao động quan trọng góp phần đáp ứng yêu cầu về lực lượng lao động chất lượng cao.

Có thể thấy, mặc dù 10 năm qua có sự gia tăng về tỉ lệ lao động có trình độ cao đẳng, đại học và trên đại học nhưng cũng phải nhìn nhận một thực tế là tỉ lệ lao động trình độ cao của nước ta còn hạn chế. Đến năm 2020, cả nước mới chỉ có 13,8% lao động trên 15 tuổi có trình độ cao đẳng, đại học trở lên. Điều này cho thấy không phải Việt Nam đang rơi vào tình trạng “thừa thầy thiếu thợ” mà tỉ lệ “thầy”, tức là lao động trình độ cao của Việt Nam vẫn còn thấp. Đây là một thách thức mà Việt Nam cần phải vượt qua để có thể đáp ứng được nhu cầu của thị trường việc làm trong bối cảnh cách mạng công nghệ 4.0.

Cơ cấu dân số từ 15 tuổi trở lên chia theo bằng cấp cao nhất

Nguồn: Kết quả khảo sát Mức sống dân cư Việt Nam năm 2020.

Mặc dù tỉ lệ lao động trên 15 tuổi có trình độ thấp, lao động chưa qua đào tạo giảm nhưng vẫn chiếm tỉ lệ cao. Năm 2010, dân số từ 15 tuổi trở lên có trình độ trung học phổ thông trở xuống tương ứng với việc chưa qua đào tạo chiếm tới 84,1%. Sau 10 năm, tỉ lệ này đã giảm xuống nhưng vẫn còn đến 81,0%, tức là sau 10 năm tỉ lệ lao động chưa qua đào tạo chỉ giảm được 3,1%. Năm 2010, tức là sau gần 10 năm chương trình phổ cập giáo dục THCS được triển khai, trên địa bàn cả nước vẫn có đến 43,0% có trình độ dưới THCS bao gồm 22,7% tốt nghiệp tiểu học, 14,3% không có bằng cấp và 6,0% chưa bao giờ đến trường. Đến năm 2020, tỉ lệ này đã giảm nhưng vẫn còn đến 35,2% có trình độ dưới THCS. Điều này đồng nghĩa với việc sau 10 năm, tỉ lệ dân số từ 15 tuổi trở lên có trình độ dưới THCS chỉ giảm được 7,8%. Một trong những lý do khách quan là vì những đối tượng ở trình độ này thường tập trung vào nhóm từ 25-30 tuổi trở lên trong khi nhóm đối tượng này đã kết thúc việc học tập từ lâu và không còn tiếp tục tham gia học tập. Đây là một trong những thách thức lớn đối với lực lượng lao động của Việt Nam khi có đến 1/3 lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên có trình độ thấp, dưới THCS.

Trong 10 năm, tỉ lệ lao động trên 15 tuổi qua đào tạo nghề và trung học chuyên nghiệp giảm từ 9,4% năm 2010 xuống còn 6,1% năm 2020. Tuy nhiên, không phải tỉ lệ học nghề giảm ở tất cả các bậc học. Tỉ lệ người dân có trình độ sơ cấp nghề giảm từ 3,5% năm 2010 xuống còn 1,8% năm 2020 và tỉ lệ có trình độ trung cấp nghề giảm xuống từ 2,1% năm 2010 xuống còn 1,8% năm 2020. Tỉ lệ trung học chuyên nghiệp giảm từ 3,5% năm 2010 xuống còn 2,5% năm 2020. Ngược lại, trình độ cao đẳng nghề có sự tăng lên từ 0,3% năm 2010 lên 2,8% năm 2018. Điều này cho thấy, xu hướng của người dân trong 10 năm qua là giảm tỉ lệ học nghề ở các bậc thấp như sơ cấp nghề và trung cấp nghề và tăng tỉ lệ học ở cao đẳng nghề. Lực lượng lao động của Việt Nam đang có xu hướng lựa chọn các bậc đào tạo cao hơn và chuyên sâu hơn so với trước đây. Nhìn chung, tỉ lệ lao động qua đào tạo nghề ở Việt Nam vẫn ở mức thấp.

Trình độ của dân số từ 15 tuổi trở lên theo nhóm thu nhập¹

Nguồn: Kết quả khảo sát Mức sống dân cư Việt Nam năm 2020.

Kết quả khảo sát của Tổng cục Thống kê cũng cho thấy trong 10 năm qua, trình độ của lao động ở tất cả các nhóm thu nhập đều có xu hướng tăng lên. Tỉ lệ dân số có trình độ THPT, cao đẳng, đại học và trên đại học ở tất cả các nhóm đều tăng. Tỉ lệ dân số có trình độ dưới THCS ở tất cả các nhóm đều giảm. Tuy nhiên, một điểm đáng lưu ý là có sự chênh lệch rất lớn về trình độ của dân số từ 15 tuổi trở lên theo nhóm thu nhập theo hướng những nhóm thu nhập thấp chiếm tỉ lệ cao hơn ở các bậc học thấp. Và ngược lại, các nhóm thu nhập cao chiếm tỉ lệ cao hơn ở các nhóm thu nhập cao.

Ở nhóm 1 là nhóm 20% dân số có thu nhập thấp nhất, năm 2010 chỉ có 0,3% có trình độ cao đẳng đại học nhưng không có thống kê về tỉ lệ sau đại học. Đến năm 2020, tỉ lệ nhóm 1 có trình độ cao đẳng đại học tuy có tăng lên nhưng cũng chỉ đạt 1,6% và có thêm 0,01% có trình độ trên đại học. Trong khi đó, ở nhóm 5 là nhóm 20% dân số có thu nhập cao nhất, năm 2010 có 1,0% có trình độ trên đại học và có đến 19,3% có trình độ cao đẳng, đại học. Đến năm 2020, tỉ lệ cao đẳng đại học của nhóm 5 là 26,5% và trên đại học là 1,9%. Như vậy, vào năm 2010, tỉ lệ dân số từ 15 tuổi trở lên có trình độ cao đẳng, đại học ở nhóm 5 tức là nhóm giàu nhất gấp 64,3 lần so với nhóm 1. Đến năm 2020, tỉ lệ cao đẳng, đại học ở nhóm 5 vẫn gấp 16,5 lần so với nhóm 1. Trong khi đó, năm 2010 trình độ dưới trung học cơ sở của nhóm 1 là 64,9% còn nhóm 5 là 23,5%. Đến năm 2020, trình độ dưới THCS của nhóm 1 giảm xuống còn 57,5% nhưng vẫn nhiều hơn rất nhiều so với nhóm 5 là 20,2%.

Có thể thấy, lực lượng lao động ở nhóm nghèo nhất có trình độ thấp hơn rất nhiều so với nhóm giàu nhất. Mặc dù vậy, trong 10 năm qua, nhóm nghèo nhất đã cố gắng vươn lên để giảm tỉ lệ ở nhóm có trình độ thấp và tăng lên ở nhóm có trình độ cao đồng thời rút ngắn khoảng cách về trình độ giữa nhóm nghèo nhất và nhóm giàu nhất. Để khoảng cách này ngày càng thu hẹp, bên cạnh sự cố gắng của chính người dân cần có các chính sách hỗ trợ của Nhà nước đối với với nhóm người dân có thu nhập thấp để họ có điều kiện nâng cao trình độ đồng nghĩa với việc có điều kiện nâng cao chất lượng của người lao động.

Kết luận

Có thể thấy, trong giai đoạn 10 năm từ 2010-2020, sự chuyển dịch trình độ của lao động Việt Nam theo hướng nâng cao chất lượng trình độ nguồn nhân lực. Nhờ những nỗ lực của chính phủ và hệ thống giáo dục, trình độ lao động tại Việt Nam trong những năm qua đã có nhiều cải thiện và ngày càng được nâng cao. Tỉ lệ lao động có trình độ thấp, lao động phổ thông ngày càng giảm đồng nghĩa với việc lao động trình độ cao, lao động đã qua đào tạo ngày càng tăng. Từ năm 2010 đến 2020, tỉ lệ lao động trên 15 tuổi có trình độ trên đại học đã tăng lên gấp 2,52 lần và tỉ lệ lao động có trình độ cao đẳng, đại học tăng lên gấp 1,95 lần. Điều này cho thấy, trong 10 năm qua lao động Việt Nam ở cả 05 nhóm thu nhập đều có xu hướng nâng cao trình độ. Ngay cả nhóm thu nhập thấp nhất cũng có xu hướng bứt phá để đạt trình độ cao hơn trong 10 năm qua mặc dù tỉ lệ lao động trình độ cao vẫn tập trung nhiều ở các nhóm có thu nhập cao hơn.

Đào tạo nghề cho công nhân May ở Bình Thuận. Ảnh: N.Lân.

Tuy nhiên, phải nhìn nhận một thực tế là lao động trình độ thấp, lao động chưa qua đào tạo vẫn chiếm tỉ lệ cao và nhiều hơn rất nhiều so với lao động đã qua đào tạo, lao động trình độ cao. Đến năm 2020, Việt Nam vẫn chưa có lực lượng lao động trình độ cao với cơ cấu và chất lượng như mong đợi. Trong khi đó, nhu cầu tất yếu của thị trường lao động Việt Nam trong thời gian tới là lao động trình độ cao, lao động chất lượng cao. Chính vì thế, xu hướng cũng như yêu cầu tất yếu của chính phủ Việt Nam trong thời gian tới là cần phải đẩy mạnh hơn nữa việc nâng cao trình độ của lực lượng lao động đặc biệt cần nâng cao tỉ lệ lao động trình độ cao mới có thể đáp ứng được yêu cầu của thị trường việc làm trong thời kỳ Cách mạng Công nghiệp 4.0.

Chú thích:

¹ Theo cách chia của Tổng cục Thống kê sẽ có 05 nhóm thu nhập trong đó môi nhóm bao gồm 20% dân số. Cụ thể: 20% dân số nghèo nhất thuộc nhóm 1 (nhóm nghèo), 20% dân số thuộc nhóm 2 (nhóm cận nghèo), 20% dân số thuộc nhóm 3 (nhóm trung bình), 20% dân số thuộc nhóm 4 (nhóm khá giả), và 20% dân số thuộc nhóm 5 (nhóm giàu).

Tài liệu tham khảo:

1. ILO. (2018). Cách mạng công nghiệp 4.0 tại Việt Nam: Hàm ý đối với thị trường lao động.
2. Tổng cục Thống kê. (2021). Kết quả khảo sát mức sống dân cư Việt Nam 2020. Nhà xuất bản Thống kê.
3. Viện Khoa học Lao động và Xã hội, Tổ chức Lao động Quốc tế. (2014). Lao động trình độ cao- Nhân tố quyết định để phát triển bền vững đất nước.
4. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/---ilo hanoi/documents/publication/wcms_428973.pdf

Tổ chức Công đoàn đã vận dụng nhiều giá trị lý luận của đồng chí Lê Hồng Phong Đó là nhấn mạnh của đồng chí Ngọ Duy Hiểu - Phó Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động (LĐLĐ) Việt Nam tại Hội thảo ...

Thủ tướng Chính phủ kết luận 11 kiến nghị của Tổng LĐLĐ Việt Nam Văn phòng Chính phủ vừa ban hành Thông báo số 37/TB-VPCP truyền đạt ý kiến kết luận của Thủ tướng Chính phủ tại Hội nghị ...

Lao động, việc làm và những vấn đề thách thức đang đặt ra Bảo đảm việc làm và an sinh xã hội cho người dân là nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên, là trách nhiệm của cả hệ ...