Sẽ không đầy đủ nếu gọi GS.TS Võ Tòng Xuân là nhà khoa học cây lúa. Bởi với ông, nghiên cứu không phải để làm dày lý lịch khoa học, mà để giảm đi những khó nhọc của người trồng lúa với những kỳ tích “kinh điển” thế giới. Trong đó không ít lần ông chấp nhận đánh đổi cả sự nghiệp…như vị “Hiệp sĩ” vì người trồng lúa.

“Giải thưởng danh giá này là thành tựu của nhiều thế hệ sinh viên và hàng triệu nông dân trồng lúa Việt Nam đã sát cánh cùng tôi trong nhiều năm qua” - GS.TS Võ Tòng Xuân đã chia sẻ tại lễ nhận giải thưởng VinFuture năm 2023.

GS Xuân là thế đấy, ngay cả khi đứng trên đỉnh vinh quang với tư cách là người Việt Nam đầu tiên được trao tặng giải thưởng VinFuture, ông vẫn luôn nghĩ về người trồng lúa. Người trồng lúa chiếm vị trí quan trọng trong tâm thức làm khoa học của GS Xuân suốt hơn nửa thế kỷ qua. Thậm chí, ông sẵn sàng từ bỏ công việc ổn định tại Viện Nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) để về Việt Nam giúp nhà nông…

Do nhiều lý do khách quan, khi được học bổng Đại học Nông nghiệp Philippines, GS Xuân đã phải chọn ngành mía đường, nhưng trong lòng ông luôn trăn trở về những hình ảnh “một nắng hai sương” của người trồng lúa ở An Giang quê nhà. Vì thế, năm 1969, sau khi tốt nghiệp Thạc sĩ Nông hóa, ông đã xin vào làm việc tại Viện Nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) để bổ sung kiến thức cây lúa.

“Đó là cả quá trình của sự kiên trì” - GS Xuân nhớ lại.

Khi tìm đến Viện IRRI xin dự các lớp huấn luyện lúa, ông bị đòi hỏi “khó hơn lấy sao trên trời” như: giấy giới thiệu từ Chính phủ Việt Nam..., nhưng ông quyết không bỏ cuộc. Sau nhiều lần nài nỉ mà vẫn chưa được nhận lời, ông chuyển sang xin xỏ và tự đưa ra cam kết tự lo chỗ ăn, chỗ ở. Thấy ông thiết tha, Viện IRRI đồng ý cho học... dự thính. Cơ hội rất nhỏ, nhưng quá đủ để ông bắt đầu cho hành trình.

Do Viện mới thành lập, nên nội dung, cơ cấu chương trình huấn luyện chưa chặt chẽ. Trong khi đó, nhờ trước đó được Đại sứ quán Việt Nam tại Philippines mời làm thông dịch cho nhóm cán bộ Việt Nam sang dự khóa huấn luyện “Phương pháp huấn luyện cho người học nghề”, ông nắm được phương pháp dạy nghề tiên tiến từ các chuyên gia Hoa Kỳ. Vì vậy sau ngày học đầu tiên, ông gặp người quản lý góp ý... Bị thuyết phục sau khi nghe ông trình bày, vị này khuyến khích ông viết đề xuất. Bỏ cả đêm ra soạn, hôm sau ông đến sớm nộp trước khi vào lớp học rồi hồi hộp chờ… Cuối ngày, Giám đốc IRIR mời vào và đồng ý nhận ông làm việc ngay hôm sau.

Như cá gặp nước, ông vừa học kinh nghiệm nghiên cứu, sản xuất lúa cao sản và gặt hái thành tựu quan trọng. Trong đó nổi bật là hoàn thành quyển sách đầu tay về cây lúa: “Cẩm nang huấn luyện kỹ thuật trồng lúa cao sản” (IRRI xuất bản). Công việc đang hanh thông thì bất ngờ năm 1971, ông tình nguyện về Việt Nam sau lời mời của GS Nguyễn Duy Xuân - Viện trưởng Đại học Cần Thơ. “Khi nhân duyên hội đủ thì quả thành” - GS Xuân nhớ lại. “Lúc gặp, GS Duy Xuân chỉ nói đúng 1 câu: Đồng bằng sông Cửu Long là vựa lúa gạo nên rất cần nhà khoa học am tường về cây lúa như tôi”.

Như hạt mầm được ươm ủ, chỉ cần có tác nhân là đâm chồi, lập thức GS Xuân về nước. Và đó không phải là lần duy nhất. Tháng 4/1975, sau khi bảo vệ luận án Tiến sĩ tại Nhật Bản, có nhiều sự lựa chọn cho cuộc sống cá nhân, nhưng ông lại chọn đường trở về để phục vụ sự nghiệp trồng lúa và hỗ trợ nhà nông.

“Lúc đó tôi nhận thức đây là cơ hội để nhân nhanh kiến thức tích lũy giúp bà con trồng lúa bớt cực nhọc… nên quyết định về nước không điều kiện”, ông kể.

Chính điều này đã giúp ông vượt qua mọi thách thức. Do trường mới thành lập, thu nhập chưa cao, ông phải nhận việc làm thêm để nuôi sống gia đình, nhưng nhiệt huyết cống hiến của ông luôn tràn đầy. Không chỉ phụ trách dạy 7 môn học, hằng năm ông còn phải hướng dẫn 20 sinh viên làm công trình tốt nghiệp. Nhưng ông không chỉ hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, mà còn có nhiều sáng kiến mang tính đi đầu trên phạm vi thế giới. Đáng kể là việc soạn giáo trình môn “Phổ triển” - tiền thân của Bộ môn Khuyến nông ngày nay và sáng tạo ra nhiều mô hình “khuyến nông cộng đồng”, được xem là “kinh điển” trên phạm vi toàn cầu.

Với vốn kinh nghiệm cộng tác với Đài phát thanh Philippines thời sinh viên, ông mạnh dạn đặt vấn đề với Đài phát thanh Sài Gòn xây dựng “Chương trình Gia đình bác Tám”. Trong đó, ông nhận trách nhiệm chuyên môn, kiêm diễn viên. Chương trình phát thanh lúc 5 giờ sáng hằng ngày phổ biến kỹ thuật nông nghiệp thông qua loại hình kịch ngắn hấp dẫn nên có sức cuốn hút rộng khắp, đến mức khi tham gia tiếp quản Đại học Cần Thơ sau ngày thống nhất đất nước, ông Nguyễn Kim Quang (sau đó trở thành Phó Hiệu trưởng đầu tiên của Đại học Cần Thơ) đã hỏi ngay: “GS Võ Tòng Xuân – gia đình bác Tám, còn đây không?”. Chính sự tín nhiệm năng lực này đã tạo cho GS Xuân thuận lợi để khai sinh mô hình khuyến nông mang thương hiệu Võ Tòng Xuân trong việc đánh thắng dịch rầy nâu năm 1976. Đây cũng chính là mấu chốt quan trọng giúp ông vượt qua 1.400 đề cử đến từ 90 quốc gia, vùng lãnh thổ để đạt Giải thưởng VinFuture năm 2023 dành cho nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển.

Đầu năm 1976, nông dân đồng bằng sông Cửu Long rơi vào khốn khó khi hầu hết các giống lúa cao sản đương thời như: TN73-2, IR26 bị cháy rầy nâu biotyp 2. Nhiều nơi, nông dân phải bán cả bộ lư, thậm chí cả tủ thờ để cứu lúa nhưng không có tác dụng. Qua liên lạc, ông được Tiến sĩ Gurdev Khush (Viện IRRI) gởi 5gr hạt giống lúa IR36 qua đường bưu điện. Nên nhớ, lúc này giống lúa IR36 cũng được gởi đến nhiều quốc gia, nhưng chỉ ở Việt Nam mới gây được “tiếng vang toàn cầu” nhờ có GS Võ Tòng Xuân.

“Lượng lúa giống nằm gọn trong bao thư. Trong khi đồng bằng sông Cửu Long có hàng ngàn nhà nông cần. Vì vậy, để cứu nông dân, tôi phải nghĩ ra cách nhân giống nhanh nhất” - GS Xuân xúc động nhớ lại. Thế là phương pháp cấy 1 tép/bụi do chính GS Xuân sáng tạo ra đời. Khi cây lúa được 3 nhánh, tiếp tục tách ra, rồi cấy 1 tép/bụi... Với cách làm mới này, chỉ sau 3 tháng, từ 5gr hạt ban đầu, đã thu về 2 tấn giống.

Đến đây, ông lại khai sinh mô hình khuyến nông mà trước đó chưa từng có trên toàn cầu. Đó là thuyết phục lãnh đạo Đại học Cần Thơ chấp nhận “đóng cửa toàn trường” để đưa sinh viên giúp nông dân. Sau khi huấn luyện cấp tốc cho hơn 2.000 sinh viên 03 phương pháp cơ bản: sản xuất mạ, chuẩn bị đất cấy và kỹ thuật cấy lúa 1 tép/bụi, rồi mỗi nhóm mang 01kg lúa giống để cấy ra 1.000m2. Cách này trái với tập quán lâu đời nên vấp phải phản ứng rất quyết liệt. Tuy nhiên khi biết tác giả là “giáo sư của chương trình Gia đình bác Tám” thì nông dân tin tưởng làm theo. Nhờ đó, chỉ trong hai vụ trồng, giống IR36 đã phủ kín khắp các vùng lúa cao sản, nông dân trúng mùa. Trận đánh “giặc rầy nâu” do ông “tổng chỉ huy” không chỉ toàn thắng, mà còn ghi dấu son vào lịch sử khuyến nông thế giới khi được nhiều chuyên gia nông nghiệp xem như sự kiện kinh điển và thường xuyên dẫn chứng tại nhiều hội nghị toàn cầu, châu lục…

GS Sir Richard Henry Friend - Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng VinFuture đã nhận định: “Từ giải thưởng của GS Võ Tòng Xuân cho thấy nhà khoa học Việt Nam hoàn toàn có thể sánh ngang với trí tuệ hàng đầu thế giới”.

Năm 2023 nhiều người Việt như nức lòng khi gạo ST25 lần thứ 2 đăng quang giải Gạo ngon nhất thế giới. Cái tên kỹ sư Hồ Quang Cua được nhiều người nhắc đến với tư cách là “cha đẻ” của giống lúa, nhưng ít ai biết rằng chính GS Võ Tòng Xuân - người từng đặt nền móng cho cây lúa xóa đói, lại là người đã đặt nền móng cho giống lúa chất lượng cao để tăng giàu cho người trồng lúa.

Chuyện bắt đầu từ năm 1990, sau nhiều lần bày tỏ lo lắng về chất lượng lúa Việt Nam ở tầm trung, khó chen chân vào phân khúc giá cao trên thị trường thế giới, ông đượcđồng nghiệp ở IRRI gởi tặng giống lúa Khao Dawk Mali 105 với thông tin gọn: hạt dài, thơm, ngon cơm... Biết đây là giống lúa triển vọng, ông nghĩ ngay đến Hồ Quang Cua – học trò cũ có niềm đam mê lúa giống ở Sóc Trăng. Không phụ lòng thầy, sau 4 năm mày mò, kỹ sư Cua cho ra đời thế hệ đầu tiên. Với ký hiệu ST, ngay lập tức giống lúa này được người tiêu dùng yêu chuộng vì chất lượng vượt trội và giới nghiên cứu giống quan tâm khi cải thiện thành công lúa “trung mùa” thành lúa cao sản ngắn ngày, nhưng vẫn giữ được mùi thơm, thậm chí là thơm hơn cả lúa bố mẹ khi thành công việc đưa mùi thơm của “nếp cái hoa vàng” thay mùi thơm cũ.

Cứ thế, sau mỗi lần cải tiến, chất lượng lúa ngày càng được cải thiện hơn. Và khi đến dòng thứ 20 thì ST đã vang danh cả nước. Và một lần nữa, người “cha nuôi” Võ Tòng Xuân lại tìm cách hỗ trợ học trò cưng đưa “đứa con tâm huyết” vươn ra khỏi ao làng. Cuối năm 2016, ông đưa đoàn công tác nông nghiệp tỉnh Sóc Trăng sang Campuchia học kinh nghiệm quốc gia có 3 năm liên tiếp đạt giải Gạo ngon nhất thế giới. Chuyến đi đã giúp ông Cua có thêm động lực để mạnh dạn “ra biển lớn”. Ngay trong lần “đem chuông đánh xứ người” gạo ST đã đạt giải Ba tại cuộc thi “Gạo ngon nhất thế giới năm 2017”. Sang năm 2019, với sự “hộ tống” trực tiếp của GS Xuân, ST25 lần đầu đưa tên Việt Nam lên vị trí quán quân và thành tích này lại tiếp tục lặp lại vào năm 2023.

Sẽ không đầy đủ nếu gọi GS Xuân là nhà khoa học cây lúa. Bởi với ông, nghiên cứu không phải đề làm dày lý lịch khoa học, mà để hướng tới giảm bớt khó nhọc cho nhà nông. Để tạo sức hút cho chương trình khuyến nông cho nhà nông vùng sâu, những ngày đầu thống nhất đất nước, GS Xuân đã sáng tạo ra mô hình “Khuyến nông - văn nghệ”. Với sự kết hợp độc đáo các tiết mục văn nghệ xen với nội dung khuyến nông, trong đó GS Xuân đảm trách nhiệm vụ nhạc công (trống và mandolin), chương trình vừa tạo sân giải trí lành mạnh, vừa chuyển tải thông tin cần thiết giúp nhà nông trồng lúa tốt, đã thu hút nhiều nhiệt tình đón nhận.

Tuy nhiên, với mong muốn “phủ sóng” rộng hơn, đầu năm 1978, ông đã mạnh dạn tìm đến Đài Truyền hình TP HCM đặt vấn đề hợp tác Chương trình Khoa học kỹ thuật nông nghiệp, trong đó ông trực tiếp viết kịch bản, kiêm đóng kịch. Biết được khả năng của GS qua Chương trình Gia đình bác Tám năm xưa, nhà đài đồng ý ngay. Tuy chỉ phát 1 lần/tuần với thời lượng 30 phút, nhưng do được chuyển hóa những kiến thức khoa học thành lời ăn tiếng nói ngày thường nên chương trình nhanh chóng thu hút khán giả đến mức sau này, khi nhắc lại, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã ví von là “làm ế cả chương trình cải lương” - loại hình giải trí yêu thích của đa số người dân đồng bằng sông Cửu Long.

Không chỉ dốc hết tâm huyết cho “khuyến nông nhân dân” để nghề trồng lúa của nhà nông phát triển bền vững trong bối cảnh “cung vượt cầu”, GS Xuân đã đưa ngọn gió khuyến nông vào tận hội trường Quốc hội để đòi công bằng cho người trồng lứa trong bối cảnh cây lúa đang có dấu hiệu quá tải trước làn sóng “trồng lúa bằng mọi giá”.

“Tại kỳ họp tháng 6/1980 của Quốc hội, bằng những minh chứng khoa học cụ thể, tôi đã phê phán nhiều địa phương phá rừng tràm để lập các vùng lúa bằng mọi giá. Trong đó đặc biệt nhấn mạnh: Nếu không tuân thủ quy luật tự nhiên, quy luật thị trường, cách làm này không chỉ lãng phí ngân sách, đánh mất môi trường sinh thái mà còn làm nhụt chí người trồng lúa” - GS Xuân nhớ lại. “Khi nói, tôi thấy bên dưới nhiều người bồn chồn, lo lắng ra mặt, vì dám phê trung ương. Tuy nhiên khi phát biểu xong, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Phạm văn Đồng ngoắc lại “trách”: Chuyện rõ ràng, khoa học vậy sao không nói sớm với tôi để bớt lãng phí!”

Thậm chí có nhiều vấn đề, vì quyền lợi nhà nông, ông đã can đảm ngăn lại vào “phút 89”. Đó là sự kiện góp ý dự án Luật Thuế nông nghiệp vào tháng 6/1991. Do bận họp tại Đại học Harvard (Mỹ), GS Xuân về nước thì Quốc hội đã gần đi đến nhất trí với dự án. Thấy có nhiều điểm bất lợi cho nông dân, GS dành trọn đêm nghiên cứu số liệu điều tra nông hộ của 7 vùng sinh thái Việt Nam để chứng minh: Nếu tính thuế theo dự án luật, thì nông dân khó có lãi... “Sáng hôm sau, vào hội trường, sau khi trình bày những số liệu minh chứng cụ thể, tôi đề xuất: Xin Quốc hội không thông qua” - GS nhớ lại. “Sau khi nghe xong, Thủ tướng Đỗ Mười đồng ý rút lại dự án để nghiên cứu tiếp”.

Thậm chí, khi mắt thấy tai nghe người dân khố khó vì cơ chế bao cấp lạc hậu, ông đã dũng cảm “xé rào” và ông suýt đánh đổi cả sự nghiệp làm khoa học của mình. Chuyện xảy ra vào dịp 2/9/1980. Đã 45 năm trôi qua, nhưng GS Xuân vẫn xúc động khi nhắc đến thời khắc ông và nhiều cộng sự là lãnh đạo Đài Truyền hình TP HCM (ông Huỳnh Văn Tiểng), Đài Truyền hình Cần Thơ (ông Lưu Thành Tâm) và Ủy ban Phát thanh - Truyền hình Việt Nam (ông Trần Lâm) suýt bị kỷ luật do đã “chạm” vào chủ trương hợp tác hóa nông nghiệp, vốn được xem như biểu tượng ưu việt...

“Năm 1979, khi nghiên cứu việc trồng lúa toàn vùng đồng bằng sông Cửu Long, nhóm làm việc chúng tôi nhận thấy khó đưa tiến bộ khoa học vào đồng ruộng... Do chính sách hợp tác hóa nông nghiệp đã nảy sinh hệ lụy “cha chung không ai khóc” làm giảm năng suất lao động, kèm hãm đồng đất và hệ lụy là đất rộng cò bay thẳng cánh, nhưng nông dân chẳng những không đủ lúa để làm nghĩa vụ lương thực, mà cũng không đủ để ăn hằng ngày...”, GS Xuân nhớ lại.

Tuy nhiên, qua hướng dẫn của ông, một số tập đoàn sản xuất - điển hình nhất là Tập đoàn Sản xuất số 9 ấp Lung Đen, xã Kế An, huyện Kế Sách (Hậu Giang - nay là Sóc Trăng) thực hiện sản xuất theo kiểu “khoán sản phẩm”. “Sau khi được GS Xuân bày cách, hướng dẫn, chúng tôi âm thầm trả đất về chủ cũ, lập tức lúa thóc đầy bồ”, ông Trần Văn Minh - nguyên Tập đoàn trưởng Tập đoàn Sản xuất số 9 nhớ lại. Từ kết quả này, nhân dịp kỷ niệm Quốc khánh 2/9, tổng kết nông nghiệp 5 năm thống nhất đất nước, GS mạnh dạn đưa mô hình “khoán” này lên chương trình truyền hình. Bị chạm “nọc”, lãnh đạo Ban Hợp tác hóa Trung ương lập tức gửi công điện đến các tỉnh cho rằng đây là mô hình “phản động”...

“Ngay buổi sáng hôm sau, anh Hai Chung - Võ Văn Chung - nông dân Tiền Giang cộng tác rất nhiệt tình với tôi từ năm 1977, đón xe đò lên Cần Thơ để bí mật kêu tôi... bỏ trốn, vì lãnh đạo tỉnh bảo chú Ba (GS Xuân) đã phạm tội phản động...” - GS Xuân bồi hồi. “Về mặt khoa học, thực tiễn thì không ngại. Còn mình làm vì dân mà nếu có bị “chụp mũ”, mất hết sự nghiệp cũng không có gì hối tiếc”.

Với suy nghĩ đó, GS Xuân đã không chọn bỏ trốn… May mắn là tại phiên họp tháng 4/1981, Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã thừa nhận “tồn tại” của mô hình hợp tác hóa và nhận ra những điểm mạnh của mô hình “khoán sản phẩm” rồi ban hành Chỉ thị số 100. Sau này, nhiều người gọi là “khoán 100”, được xem là sự cởi trói đồng đất, mở ra cuộc cách mạng lúa gạo ngày nay.

Giờ đây bước sang tuổi 85, sau lần trải qua bạo bệnh, sức khỏe giảm nhiều, nhưng trong ông vẫn nóng hổi nhiệt huyết vì nhà nông. “Tôi dành toàn bộ số tiền thưởng gần 6 tỉ đồng để lập Quỹ học bổng chăm lo con em nhà nông” - GS Xuân khiến tôi bất ngờ với tâm thức vì nông dân đến trọn đời người của mình. Theo đó, 2/3 hỗ trợ vào Quỹ học bổng Võ Tòng Xuân do các cựu sinh viên của ông chung tay sáng lập vào dịp kỷ niệm 55 năm thành lập Trường Nông nghiệp Cần Thơ (1968-2023) với mục đích hỗ trợ sinh viên viên đam mê ngành Nông nghiệp. Phần còn lại lập Quỹ hỗ trợ cho sinh viên tình nguyện học ngoại ngữ để dạy chương trình song ngữ tại các trường tiểu học, đặc biệt là các trường vùng nông thôn… Như vậy ngay cả khi không còn băng đồng, lội ruộng, không còn “trà đá” chuyện trồng lúa với nông dân, GS Võ Tòng Xuân vẫn vươn sự chăm lo của mình đến nhà nông và cả thế hệ tương lai của họ với tâm thế mới: làm ruộng với tri thức mới và nói được cả tiếng Tây, chìa khóa để mở cửa tri thức thời hội nhập toàn cầu.